captcha image

A password will be e-mailed to you.
Olympus Mons na Marsie, najwyższa góra w Układzie Słonecznym. Zdjęcie zrobione przez sondę Viking 1 w 1976 roku. Fot. NASA

Olympus Mons na Marsie, najwyższa góra w Układzie Słonecznym. Zdjęcie zrobione przez sondę Viking 1 w 1976 roku. Fot. NASA

Nasze ziemskie wulkany to kruszynki przy gigantach odkrywanych w różnych zakątkach Układu Słonecznego. Kosmiczne wulkany potrafią pluć nie tylko lawą, ale też amoniakiem czy metanem. A ich siła bywa porażająca.

Na Ziemi znajduje się 1500 potencjalnie aktywnych wulkanów lądowych i nawet ponad milion wulkanów podmorskich. Codziennie około 20 z tych znajdujących się na lądzie jest w stanie erupcji, a 500 wybuchało w czasach historycznych. Ile wybuchało na dnie oceanów? Tego nie wiemy. Wiemy natomiast, że wulkany śródoceanicznych grzbietów wytwarzają aż 75 proc. rocznej produkcji magmy na Ziemi.

A czy wulkany istnieją również poza naszą planetą? O tak, i to jakie! Sporo ich odkryto na innych planetach i księżycach Układu Słonecznego, a znajdują się zapewne także poza nim. Co więc wiemy o pozaziemskich wulkanach?

Mars

Olympus Mons na Marsie widziany z orbity. Fot. NASA/Corbis/Wikimedia

Olympus Mons na Marsie widziany z orbity. Fot. NASA/Corbis/Wikimedia

Zdecydowanie najsłynniejsze kosmiczne wulkany znajdują się na Marsie, który słynie z największych wulkanów tarczowych w Układzie Słonecznym (tarczowe to takie o szerokim i spłaszczonym stożku). Wulkaniczne struktury – rozległe wylewy lawy i płaskowyże lawowe – pokrywają znaczne obszary Czerwonej Planety.

Dwa główne regiony wulkaniczne Marsa to Tharsis i Elysium. Obejmują one wulkany tarczowe zbliżone do ziemskich – z łagodnymi zboczami i kalderami centralnymi (czyli zagłębieniami w szczytowej części wulkanu). Od ziemskich marsjańskie wulkany odróżniają się jednak kolosalnymi rozmiarami.

Olympus Mons, najwyższy wulkan tarczowy Marsa, wznosi się aż na z górą 21 km ponad średnią powierzchnię planety i 25 km nad otaczającą go równinę i ma szerokość 600 km u podstawy. Objętość tego giganta jest blisko stukrotnie większa od Mauna Loa, największego wulkanu tarczowego na Ziemi. Olympus Mons ma sześć zagnieżdżonych kalder na wierzchołku, które formują depresję o wymiarach 60 na 80 km i o głębokości 3,2 km.

W regionie Tharsis znajdują się jeszcze trzy potężne wulkany tarczowe zwane Tharsis Montes: Ascraeus Mons (15 km), Pavonis Mons (14 km) oraz Arsia Mons (niemal 20 km). Wulkany Tharsis Montes obejmują jedne z najmłodszych wylewów lawy na Czerwonej Planecie. Niektórzy naukowcy uważają, że na potężnych marsjańskich wulkanach mogły znajdować się lodowce.

Wulkany marsjańskie pozostają uśpione w czasach historycznych. Najmłodsze geologicznie wylewy lawy szacowane są na wiek kilku milionów lat. W południowym regionie polarnym Marsa dochodzi jednak do erupcji gejzerów wyrzucających czarny piasek i pył w trakcie wiosennych roztopów.

Księżyc

Księżycowy wulkan o nazwie Maskelyne. Fot. NASA/GSFC/Arizona State University

Księżycowy wulkan o nazwie Maskelyne. Fot. NASA/GSFC/Arizona State University

Księżyc słynie ze swojego „księżycowego” krajobrazu pobrużdżonego licznymi kraterami impaktowymi. Jest tam kilka wulkanów – w dużej mierze niewielkich kopuł położonych po tzw. jasnej stronie naszego satelity. Z kolei słynne księżycowe morza (lunar maria) to nic innego jak rozległe wylewy bazaltowej lawy.

Badania z 2015 roku dowiodły, że znajdujące się pod powierzchnią Księżyca jaskinie lawowe są tak wielkie, że mogłyby pomieścić całe miasta. Ich korytarze mogą mieć nawet 10 km średnicy, co oznacza, że świetnie nadawałyby się do budowy przyszłej bazy księżycowej.

Szacuje się że Księżyc nie jest wulkanicznie aktywny od 3 mld lat. Doskonałym przykładem księżycowej formacji wulkanicznej jest Mons Rumker, samotna góra o średnicy 70 km i wysokości 1100 metrów, na którą składa się 30 kopuł lunarnych.

Merkury

Wypełnione lawą kratery i równiny na Merkurym. Fot. NASA / JHU/AP

Wypełnione lawą kratery i równiny na Merkurym. Fot. NASA / JHU/AP

Merkury mógł być aktywny wulkanicznie w odległej przeszłości. Świadczą o tym linie spękań na powierzchni planety oraz otwory erupcyjne o długości 25 km (odkryte przez sondę Messenger), z których ongiś wypływała lawa.

Szacuje się że aktywność wulkaniczna na Merkurym mogła trwać miliard lat i potem na dobre ustała. Lawa w trakcie istnych powodzi formowała rozległe płaskowyże przypominające księżycowe maria (morza) i pokrywała wielkie kratery, z których pozostały widoczne jedynie krawędzie. Potężna powódź lawy miała miejsce w regionie północnego bieguna planety. Dzięki niej powstał Wulkaniczny Płaskowyż Północny.

Wulkanizm na Merkurym ustał, gdy ostygło wewnętrzne ciepło go zasilające, czego rezultatem było skurczenie się planety. Mimo to Merkury jest jedyną planetą skalistą (poza Ziemią), która posiada pole magnetyczne – jednak 100 razy słabsze od ziemskiego.

Przykładem wulkanu na Merkurym może być duża kopuła wulkaniczna o średnicy 7 km i wysokości 1400 metrów znajdująca się blisko centrum Odin Planitia i zidentyfikowana na zdjęciach sondy Mariner 10.

Wenus

Idunn Mons na Wenus. Fot. NASA

Idunn Mons na Wenus. Fot. NASA

Na Wenus odkryto najwięcej struktur wulkanicznych spośród wszystkich planet skalistych Układu Słonecznego. Wenusjańskich wulkanów naliczono ponad 1600, w tym 168 dużych, 289 średnich i setki małych. Wśród obecnych tam struktur wulkanicznych naukowcy znaleźli wulkany tarczowe, rozległe wylewy bazaltowej lawy, tzw. kopuły naleśnikowe (nietypowe kopuły lawowe formujące grupy, którymi upstrzona jest powierzchnia Wenus) oraz coś, co wygląda jak kopuły z odnóżami – podobne do nieurodziwych pajęczaków struktury zwane kleszczami.

Najwyższym wulkanem wenusjańskim jest masywny wulkan tarczowy Maat Mons o wysokości 8 km z potężną kalderą centralną o wymiarach 28 na 31 km, w której znajduje się co najmniej pięć mniejszych kraterów zapadliskowych. Nie można wykluczyć, że Wenus wciąż jest aktywna wulkanicznie i że Maat Mons jest czynnym wulkanem. W 2014 roku świat obiegła wiadomość o odkryciu na zdjęciach sondy Venus Express czterech przelotnie gorących miejsc w regionie młodej strefy ryftu blisko tej góry. Być może mogły być to wylewy lawy, obłoki gazu bądź supergorące skały będące dowodem obecnej aktywności wulkanicznej na Wenus.

W 2016 roku astrogeologów zaintrygował także wenusjański wulkan tarczowy Idunn Mons o średnicy 200 km i wysokości 2,5 km. Dane pochodzące z misji ESA Venus Express wskazywały na obecność anomalii na jego wierzchołku i wschodnim zboczu. Zmapowano tam i zidentyfikowano pięć wylewów lawy, które mogły być aktywne w czasach historycznych.

Wenusjańskie arachnoidy. Fot. NASA

Wenusjańskie arachnoidy. Fot. NASA

Inną ciekawą i wciąż niewyjaśnioną astrogeologiczną strukturą Wenus są tzw. arachnoidy przypominające pajęczą sieć. Nie odkryto do tej pory, w jaki sposób powstały, ale naukowcy przypuszczają, że mogą być dziwnymi krewniakami wulkanów. Na powierzchni planety zidentyfikowano do tej pory 30 takich struktur.

 

 

Io

Potężna erupcja wulkaniczna na Io, księżycu Jowisza. Zdjęcie zrobione przez sondę New Horizons. Fot. NASA

Potężna erupcja wulkaniczna na Io, księżycu Jowisza. Zdjęcie zrobione przez sondę New Horizons. Fot. NASA

Czwarty co do wielkości księżyc Jowisza jest najbardziej aktywnym wulkanicznie obiektem w Układzie Słonecznym. Znajduje się na nim około 400 czynnych wulkanów, które generują obłoki siarki i dwutlenku siarki sięgające wysokości 500 km ponad powierzchnię księżyca. Powierzchnię Io znaczą także liczne wylewy lawy, niektóre z nich o długości 500 km.

Przyczyną tak intensywnego wulkanizmu na Io są siły pływowe wywołane przez Jowisza, a spotęgowane przez oddziaływanie grawitacyjne dwóch innych księżyców gazowego olbrzyma, a mianowicie Ganimedesa i Europy.

Pierwszą znaną ludzkości oznaką aktywności erupcyjnej na Io był obłok erupcyjny o wysokości 300 km i szerokości 1200 km zarejestrowany 8 marca 1979 roku przez sondę Voyager 1 i pochodzący z wulkanu Pele. Wulkan ten ma krater o wymiarach 30 na 20 km i być może stanowi rozległe i aktywne jezioro bazaltowej lawy. Do kolejnych erupcji Pele doszło w grudniu 1996 roku i w grudniu 2000 roku (zarejestrowała je sonda Galileo).

Wśród innych struktur wulkanicznych na Io zidentyfikowano aktywne centra erupcyjne, wulkaniczne depresje, wylewy lawy i wulkany tarczowe. Aktywny wulkan Masubi jest odpowiedzialny za jeden z największych znanych wylewów lawy na Io. 5 marca 1979 roku w trakcie przelotu Voyagera 1 obłok erupcyjny nad Masubi sięgnął wysokości 64 km i miał szerokość  177 km. Unosił się z północnego krańca wylewu lawy o długości 501 km, który nazwano Masubi Fluctus.

Przykładów „wybuchowej” natury Io jest więcej. Wylewy lawy z wulkanu Amirani pokrywają obszar o powierzchni około 620 km kwadratowych. To największy wypływ lawy w całym Układzie Słonecznym. Z kolei 26 lutego 2007 roku miała miejsce erupcja wulkaniczna z serii kraterów Tvashtar Paterae sfotografowana przez sondę New Horizons. Gigantyczna chmura erupcyjna nad wulkanem sięgnęła wysokości 330 km.

Księżyce pełne lodowych wulkanów

Gejzery na Enceladusie. Fot. NASA/JPL Space Science Institute

Gejzery na Enceladusie. Fot. NASA/JPL Space Science Institute

Kriowulkany (inaczej lodowe wulkany) emitują amoniak, wodę lub metan zamiast roztopionej skały. Formują się zazwyczaj na lodowych księżycach gazowych olbrzymów. Są wśród nich księżyc Jowisza – Ganimedes i Europa, księżyce Saturna – Tytan, Enceladus, księżyc Urana – Miranda oraz księżyc Neptuna – Tryton. Kriowulkany mogą też występować na planetach karłowatych, takich jak Pluton.

27 listopada 2005 roku sonda Cassini sfotografowała spektakularne erupcje lodowych gejzerów w pobliżu bieguna południowego Enceladusa, księżyca Saturna. Kriowulkany Enceladusa wystrzeliwały wodną parę, kryształy soli i cząstki lodu w przestrzeń kosmiczną. Zidentyfikowano tam około 100 gejzerów.

Kriowulkany mogą także występować na Europie, księżycu Jowisza. Obłoki prawdopodobnie pary wodnej z kriogejzerów w pobliżu bieguna południowego tego księżyca wykrył w 2012 roku Kosmiczny Teleskop Hubble’a.

Również Tytan, największy księżyc Saturna pokryty jeziorami i morzami płynnych węglowodorów, może mieć swoje kriowulkany. Najlepszymi na nie kandydatami są kaldera Sotra Patera o szerokości 30 km i głębokości 1,7 km oraz dwie góry – Doom Mons i Erebor Mons.

Także na Plutonie i jego największym księżycu Charonie mogą istnieć kriowulkany i kriogejzery. Na Plutonie potencjalnymi kriowulkanami są zlokalizowane blisko jego południowego bieguna dwie góry o prawie kolistym kształcie i z głębokimi depresjami w centrum. Chodzi o Wright Mons (wysokość 3-5 km, średnica około 160 km) oraz Piccard Mons (wysokość do 6 km). Obie te struktury są geologiczne młode.

Wreszcie dochodzimy do największego księżyca Neptuna, Trytona. Na jego powierzchni sonda Voyager 2 zaobserwowała erupcje azotowych gejzerów (nazwane Hili i Mahilani) wyrzucające ciekły azot, pył i metan. Obłok Mahilani był wąski i osiągnął długość 90-150 km, natomiast na Hili składała się gromada obłoków o długości 100 km.

Kepler 78-b – Planeta Piekła

Kepler 78-b to egzoplaneta (planeta pozasłoneczna) orbitująca wokół gwiazdy Kepler-78. Jest o 69 proc. masywniejsza od Ziemi i o 20 proc. większa. Odkryto ją 5 listopada 2013 roku. Ze względu na ekstremalną bliskość macierzystej gwiazdy (którą Kepler 78-b obiega w czasie 8,5 godziny) temperatura na jej powierzchni sięga 2800 stopni Celsjusza. To morderczy i piekielny świat składający się bezbrzeżnych oceanów lawy, który zostanie wchłonięty przez swoją macierzystą gwiazdę w ciągu około 3 mld lat. Innymi potencjalnymi egzoplanetami lawy są COROT-7b, Kepler 10-b oraz Alpha Centauri Bb. Możemy sobie wyobrazić ultraintensywną aktywność wulkaniczną na tych odległych od nas światach, znacznie intensywniejszą niż ta, którą obserwujemy na Io.

Bartłomiej Krawczyk, autor tego artykułu, prowadzi bloga Wulkany Świata

Źródła:

http://volcano.oregonstate.edu/oldroot/volcanoes/planet_volcano/venus/unusual.html

https://pubs.usgs.gov/gip/volc/extraterrestrial.html

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_extraterrestrial_volcanoes

https://en.wikipedia.org/wiki/Geology_of_the_Moon

https://en.wikipedia.org/wiki/Volcanology_of_Venus

https://en.wikipedia.org/wiki/Volcanology_of_Mars

https://en.wikipedia.org/wiki/Lava_planet

https://en.wikipedia.org/wiki/Cryovolcano

Nie ma więcej wpisów