5 wysp, które nagle wyskoczyły z morza

Rodzą się z popiołu i lawy, ich pojawieniu się towarzyszy zwykle kataklizm. I nigdy nie wiadomo, jak długo będą istniały – kilka dni, lat czy wiele tysiącleci. Oto 5 niezwykłych historii o wyspach stworzonych przez wulkany.

Awantura o chwilową wyspę

Gdy się pojawiła w lipcu 1831 roku, stała się areną międzynarodowego sporu o suwerenność czwórki ówczesnych europejskich mocarstw. Zanim jednak dysputa międzypaństwowa została rozstrzygnięta, wyspa Ferdinandea przestała istnieć.

Nieistniejąca już dziś na powierzchni Morza Śródziemnego wyspa stanowiła część podmorskiego wulkanu Emepedocles znajdującego się 40 kilometrów od południowego wybrzeża Sycylii i wchodzącego w skład obszaru podmorskich wulkanów nazwanego Campi Flegrei del Mar di Sicilia.

Pierwszym zwiastunem narodzin nowej wyspy wulkanicznej były trzęsienia ziemi odczuwane przez mieszkańców portowego miasteczka Sciacca od 28 czerwca do 10 lipca 1831 roku. 4 lipca mieszkańcy Sciacca wyczuwali odór siarki, a 13 lipca obserwatorzy na wybrzeżu Sycylii zauważyli kolumnę dymu.

Pojawiły się pogłoski o pożarze statku, a kapitan brygu „Gustavo”, przepływając w okolicy, dostrzegł bąble na powierzchni wody i wziął je za obecność morskiego potwora. Istnienie wyspy potwierdzone zostało 17 lipca. Pierwszym jej odkrywcą został dowodzący załogą łodzi rybackiej Michele Fiorini, który na powierzchni wyspy położył wiosło. W lipcu i sierpniu 1831 roku wyspa urosła do wysokości 63 metrów i średnicy 4,8 km. Jej wierzchołek znajdował się na jej północno-wschodniej stronie, aktywny krater – na północy. W środkowej części nowego skrawka ziemi znajdowały się dwa małe, kolorowe jeziora – jedno czerwone, drugie żółte; oba zabarwione siarczkami żelaza.

Ferdinandea 6 sierpnia 1831 roku

3 sierpnia 1831 roku kapitan brytyjskiego okrętu wojennego Royal Navy „HMS Saint Vincent” Sir Humphrey Fleming Senhouse wylądował na wyspie, umieścił na niej flagę Korony Brytyjskiej i nazwał ją Graham od Pierwszego Lorda Admiralicji Sir Jamesa Grahama. Brytyjska Royal Navy uznawała świeżo powstałą wyspę za ważny punkt strategiczny na Morzu Śródziemnym, który znajdował się w mniejszej odległości od Włoch i Hiszpanii niż Malta.

Na to oczywiście nie mógł pozwolić młody król Obojga Sycylii (unii Sycylii i Neapolu) Ferdynand II, który twierdząc, że brytyjska marynarka naruszyła sycylijskie wody, wysłał korwetę „Etna” na wyspę i 17 sierpnia ogłosił ją częścią swojego królestwa. Sycylijczycy nadali wyspie nazwę Ferdinandea.

Potem na wyspie wylądował francuski geolog i badacz wulkanów Louis Constant Prévost, który umieścił na niej francuską flagę i nazwał ją Ile Julia (od miesiąca lipca, w którym się pojawiła). W czasie, gdy Prévost przebywał na wyspie, jej średnica zmniejszyła się do 700 metrów.

Czwartym mocarstwem, które rościło sobie prawa do wyspy, była Hiszpania. Na nic jednak kłótnie – Graham/Ferdinandea/Ile Julia kurczyła się błyskawicznie: w październiku jedynie metr wyspy wystawał ponad powierzchnię morza, a do 17 grudnia wyspa wielu imion (inne nadane nazwy to Sciacca, Nertita, Corrao, Hotham) zniknęła na dobre. Wówczas spór dyplomatyczny się zakończył. Obecnie wierzchołek wyspy znajduje się 6 metrów pod powierzchnią morza. Być może w bliżej nieokreślonej przyszłości Ferdinandea pojawi się ponownie i znowu stanie się obiektem międzynarodowych sporów?

Na miejscu katastrofy

27 sierpnia 1883 roku doszło do jednej z najsłynniejszych i najbardziej katastrofalnych erupcji w historii wulkanologii. Cztery potężne eksplozje nieomal całkowicie zniszczyły wyspę wulkaniczną Krakatau zlokalizowaną pomiędzy Jawą a Sumatrą. Spływy piroklastyczne, deszcze gorącego popiołu i fale tsunami uśmierciły według holenderskich szacunków aż 36 417 osób.

Erupcja Krakatau z 1883 roku na trwale zapisała się w historii geologii, wulkanologii, geografii czy meteorologii. Dość powiedzieć, że jest przywoływana w niemal każdej publikacji popularyzującej wulkany i zjawiska z nimi związane.

29 grudnia 1927 roku grupa jawajskich rybaków zauważyła obłok pary w miejscu zapadniętej kaldery Krakatau. Po 44 latach spokoju wulkan obudził się do życia. Aktywność erupcyjna trwała i 28 stycznia 1928 roku krawędź krateru Anak Krakatau (Dziecka Krakatau) pojawiła się po raz pierwszy nad poziomem morza. Do 1929 roku nowa wyspa wulkaniczna w kształcie sierpa osiągnęła wysokość 38 metrów i długość 275 metrów. W 1959 roku krawędź krateru wulkanu Anak Krakatau znajdowała się już na wysokości 152 metrów.

Anak Krakatau w 2012 roku Fot. Uprising

Regularne wybuchy Dziecka Krakatau w kolejnych latach znacznie zmieniały morfologię wyspy. 13 czerwca 1993 roku bomba wulkaniczna wyrzucona z wulkanu zabiła turystę na krawędzi starego krateru i zraniła kilku innych. Do tego czasu stożek Anak Krakatau mierzył blisko 300 metrów wysokości i osiągnął średnicę 5 km.

Do ostatniej erupcji Dziecka Krakatau obejmującej wylew lawy doszło we wrześniu 2012 roku, niepotwierdzona eksplozja miała miejsce w listopadzie 2015 roku. Od tego czasu jeden z najaktywniejszych indonezyjskich wulkanów zapadł w drzemkę.

Obecnie północno-wschodnie wybrzeże Anak Krakatau oraz cyple północny i wschodni wyspy są zalesione. Dominującym gatunkiem drzewa na wyspie jest rzewnia skrzypolistna (Casuarina equisetifolia). Według badania z czerwca 2013 roku przeprowadzonego przez indonezyjskich naukowców na 10% powierzchni wyspy żyło: 13 gatunków ptaków, 1 gatunek szczura (Rattus tiomanicus, szczur malajski) zapewne przywleczony przez turystów, 2 gatunki jaszczurek (Varanus salvator, waran leśny, i składający jaja na plaży Eretmochyles imbricata, krytycznie zagrożony żółw szylkretowy), 58 gatunków owadów (m.in. motyle i żuki), 6 gatunków pająków, 2 gatunki skorpionów oraz 2 gatunki pareczników.

Tragedia statku „Kaiyo Maru 5”

Do dramatu doszło około godziny 12.30 24 września 1952 roku, gdy statek badawczy „Kaiyo Maru 5” znalazł się zbyt blisko miejsca podmorskiej erupcji. Nagła eksplozja zapewne spowodowała wywrócenie się do góry dnem „Kaiyo Maru 5” i szybkie jego zatonięcie, podczas którego zginęli wszyscy na pokładzie. „Zapewne”, bo żaden świadek nie przeżył.

Japoński statek wybrał się po to, by zbadać topografię w pobliżu miejsca pojawienia się i zniknięcia wyspy, która wyłoniła się z morza 17 września 1952 roku. 450 kilometrów na południe od Tokio zlokalizowany jest podmorski wulkan Myōjin-shō – młoda kopuła lawowa znajdująca się na północno-wschodniej krawędzi kaldery Bayonnaise Rocks. Jej erupcję po raz pierwszy zaobserwowano w 1869 roku. Właśnie we wrześniu 1952 roku załoga łodzi rybackiej „Myozin Maru 11” zaobserwowała nową podmorską erupcję, która szybko uformowała efemeryczną wyspę o długości 150, szerokości 100 i wysokości 30 metrów. Wyspa zniknęła zerodowana przez fale morskie kilka dni później.

Kaiyō Maru 5 na dwa lata przed tragedią

25 minut po eksplozji, która wywróciła „Kaiyo Maru 5”, 120 km na północ od miejsca tragedii pływomierz (mareograf) Stacji Pogodowej Hatziyo-sima zarejestrował przejście fali tsunami o wysokości 2 metrów. Hydrofony na Hawajach odebrały dźwięki podmorskich eksplozji. Dryfujące szczątki „Kaiyo Maru 5” zostały odnalezione 25-28 września na południe od podmorskiego wulkanu. Przyczepione do nich były fragmenty lawy i pumeksu, które świadczyły o tym, że statek został bezpośrednio uderzony przez wyrzuconą przez eksplozję wodę i popioły. Tragedię „Kaiyo Maru 5” bezpodstawnie wiązano z tzw. Morzem Diabła – Morzem Filipińskim, czyli akwenem, na którym w przeszłości dochodziło do niewyjaśnionych katastrof morskich i lotniczych.

Pomidor na wyspie boga ognia

14 listopada 1963 o godzinie 07.15 rano islandzki kucharz imieniem Olafur znajdujący się na pokładzie trawlera „Ysleifur II” zauważył „dym” w odległości 18 kilometrów na południowy zachód od wyspy Heimaey. Początkowo myślał, że płonie inny statek, obudził więc kapitana. Ten spojrzał przez lornetkę i dostrzegł oznaki podmorskiej erupcji.

Trzy godziny później obłok erupcyjny sięgał już wysokości 3,5 km, a o godzinie 15.00 po południu – 6 km. Erupcja stała się widoczna ze stolicy Islandii, Reykjaviku. Już następnego dnia narodziła się nowa wyspa wulkaniczna, która nazwana została Surtsey (od Surtra, nordyckiego boga ognia).

Tak rodziła się wyspa Surtsey w 1963 roku

W ciągu kilku dni osiągnęła długość 500 i wysokość 45 metrów. Składała się z naprzemiennych warstw porowatej, zastygniętej lawy i popiołu, które podlegały szybkiej erozji. Jednak w kwietniu 1964 roku charakter erupcji uległ zmianie, gdyż woda nie miała już dostępu do otworu erupcyjnego. Ustały eksplozywne wybuchy wulkanu, zaczęła płynąć bazaltowa lawa. Wylewy lawy po zastygnięciu uczyniły Surtsey bardziej odporną na morską erozję.

6 grudnia 1963 roku trzem francuskim dziennikarzom udało się wylądować na Surtsey. Przebywali na wyspie zaledwie 15 minut, dopóki nie wypłoszyła ich eksplozja. Erupcja Surtsey ustała 5 czerwca 1967 roku. Wówczas wyspa miała powierzchnię 2,6 km kwadratowych i wznosiła się na wysokość 170 metrów nad poziomem morza. Lecz erozja morska jest nieubłagana. W 2006 roku powierzchnia Surtsey wynosiła już tylko 1,4 km, a jej najwyższy punkt miał wysokość 154 metrów nad poziomem morza (kratery Surtungur i Surtur). Szacuje się, że w ciągu najbliższych 100-1000 lat Surtsey zostanie pochłonięta przez ocean.

Od momentu pojawienia się wyspa Surtsey stała się dla naukowców niezwykle cennym geologicznym i biologicznym laboratorium badawczym. Uczeni monitorowali podmorską erupcję, uformowanie się i rozwój wyspy, a także analizowali jej historię geologiczną i proces erozji. Badano także czas kolonizacji Surtsey przez żywe organizmy i zmiany w wyspiarskim ekosystemie.

Wyspa Surtsey w 2007 roku. Fot. michael clarke stuff

Nasiona roślin i niewielkie organizmy docierały na wyspę za pośrednictwem oceanu, wiatru, ptaków oraz dryfujących odpadów i kęp traw z sąsiednich wysp. Pierwszymi kolonizatorami Surtsey stały się w sierpniu 1964 roku odnalezione na plaży okrzemki. Pierwszym roślinnym kolonizatorem stała się w 1965 roku rukwiel arktyczna (Cakile arctica). W 1967 roku na wyspie pojawiły się mchy. Od 1970 roku na Surtsey gniazdowanie rozpoczęły fulmary i nurniki zwyczajne (Cepphus Grylle).

W tym samym roku dostrzeżono porosty na wylewach lawy. Około roku 1985 na wyspie pojawiły się kolonie mew, a latem 2008 roku kruki (wychowały trzy pisklęta). Nieco wcześniej, bo w 2004 roku na wyspie odnaleziono gniazda maskonurów. Pierwszym krzewem obecnym na Surtsey od 2008 roku stała się wierzba dwubarwna (Salix phylicifollia). Na wyspie widziane były także foki szare i zatokowe na które polują krążące w pobliżu wyspy orki. Z mięczaków warto wymienić obecne na Surtsey ślimaki, a z owadów chociażby pająki, muchy i żuki.

Już w 1965 roku rząd Islandii ustanowił Surtsey rezerwatem przyrody, który mogą badać wyłącznie naukowcy. W 1977 roku uczeni dokonali niepokojącego odkrycia – ktoś na Surtsey zasadził nasiona ziemniaków. Zostały one czym prędzej wykopane, ponieważ żelazną regułą jest zakaz dostarczania na wyspę jakichkolwiek nasion. To jednak nie wszystko. Latem 1969 roku Agúst Bjarnason odkrył pomidor zwyczajny (Solanum lycopersicum) wyrastający z ludzkiego ekskrementu. Mężczyzna zapakował roślinę do plastikowej torebki, którą starannie zamknął. Najwyraźniej ktoś przebywający na Surtsey złamał żelazną regułę i zrobił to, co musiał.

Wyspa z własnymi chmurami

Jedną z najmłodszych wysp wulkanicznych na Ziemi jest japońska Nishinoshima, która znajduje się około 940 km na południe południowy wschód od Tokio. Erupcja rozpoczęła się 20 listopada 2013 roku –  w trakcie jej wczesnych faz uformowała się nowa wyspa znajdująca się na południe południowy wschód od brzegu pierwotnej Nishinoshimy, której powierzchnia została powiększona w trakcie poprzedniej erupcji w latach 1973-74.

Nowa wyspa (Nijima w języku japońskim) rosła bardzo szybko aż 26 grudnia 2013 roku połączyła się ze starą Nishinoshimą. Powierzchnię wyspy w 2014 i 2015 roku powiększały wylewy lawy produkowane przez aktywne centra erupcyjne. Miały miejsce emisje popiołu i wyrzuty bomb wulkanicznych. Od 22 grudnia 2015 roku erupcja ustała. Wyspa stopniowo zmniejszyła swoją powierzchnię wskutek nieubłaganej erozji fal z 2,67 na 2,63 km kwadratowych.

Wyspa Nishinoshima w 2016 roku. Fot. Geospatial Information Authority of Japan

Już od początku erupcji Nishinoshimą interesowali się biolodzy traktując ją jako fascynujące laboratorium procesu kolonizacji. Gdy aktywność wulkaniczna na wyspie ustała pojawili się pierwsi ptasi kolonizatorzy. Ich obecność zarejestrowano w lutym 2016 roku. Były to głuptaki białobrzuche, które powróciły na wyspę po zakończeniu erupcji i zaczęły składać jaja na małym obszarze, do którego nie dotarła lawa. Na takich odizolowanych i niewielkich skrawkach lądu to ptaki są głównymi wektorami nasion. Transportują nasiona w upierzeniu czy (niestrawione) w odchodach. Niektóre nasiona przynoszą także wiatr czy prądy morskie.

Nishinoshima rozwinęła swój własny mikroklimat. Żar wulkanu powodował parowanie wody, co prowadziło do powstawania chmur i mgły nad wulkanem. Z kolei popiół wulkaniczny działał jako jądro kondensacji dla pary wodnej powodując wzrost opadów deszczu na nowy skrawek lądu i zapewniając roślinom i zwierzętom dopływ świeżej wody.

Jeśli chcesz poznać więcej szczegółów dotyczących powstawania wysp wulkanicznych, przeczytaj naukowe rozwinięcie tematu

Bartłomiej Krawczyk, autor tego artykułu, prowadzi bloga Wulkany Świata

Wybrane źródła:

http://www.vulkaner.no/n/surtsey/esurtmenu.html

http://knepublishing.com/index.php/Kne-Life/article/view/151/1347

https://www.ust.is/library/Skrar/utgefid-efni/Baeklingar/B%C3%A6klingur%20Surtsey%20vef%C3%BAtg%C3%A1fa%20EN.pdf

https://milliontrees.me/2014/05/26/krakatoa-a-case-study-of-species-dispersal/

https://en.wikipedia.org/wiki/Devil’s_Sea

https://en.wikipedia.org/wiki/Nishinoshima_(Ogasawara)

http://basementgeographer.com/ferdinandea-an-island-that-lasted-for-less-than-a-year/