A teraz proszę mi nie przeszkadzać, bo czczę twórców “Sondy”

29 września to rocznica tragicznej i nagłej śmierci twórców „Sondy”, programu, który ukształtował całe pokolenie naukowców, miłośników technologii i zwykłych ciekawych świata widzów. Dlatego postanowiłem przypomnieć moje, opublikowane kiedyś w innym, nieistniejącym już serwisie, wspomnienie o programie i jego twórcach – Andrzeju Kurku i Zdzisławie Kamińskim.

Jest połowa lat osiemdziesiątych, późna jesień, ulice spowił już mrok, szczególnie, że lamp na nich nie za wiele, a te które są, świecą zupełnie bez przekonania rachitycznym, sodowym światłem. W pokoju, w którym siedzę, również panuje mrok, bo cud ówczesnej techniki Kraju Rad – kolorowy telewizor Rubin, ma o wiele lepszy obraz, jeśli nie rozprasza go żadne dodatkowe światło. Choć zewsząd przytłacza mnie kompletnie nieracjonalny socjalizm realny, to wiem że już za chwilę odbędę półgodzinną podróż do zupełnie innego świata i przez te pół godziny ów świat właśnie będzie moim realnym światem. Zabierze mnie tam “Sonda” i dwaj prowadzący ją nieprzerwanie od lat pasjonaci: Andrzej Kurek i Zdzisław Kamiński.

Sonda jest surowa w swoim wnętrzu, szczególnie patrząc na nią z perspektywy czasów teraźniejszych, epatujących ponad miarę formą, by ukryć kompletny brak treści. Wnętrze Sondy to studio, którego ukryte w cieniu obrzeża stanowią jednocześnie tło dla prowadzącej ją dwójki fascynujących ludzi. Scenografia jest bardziej niż skromna, często surowo-kartonowa (choć w miarę zbliżania się do końca lat 80. znacząco się poprawia). Panowie nie starają się być cool i trendy (te pojęcia na szczęście nie weszły jeszcze do języka), ich wygląd jak i ubiór niewiele odbiega od stylu, jaki panuje na ulicach. Często występują w swetrach (tak, stąd m.in. ludzie techniki to mają), czasem bardziej oficjalnie. Jest to bowiem sprawa drugorzędna, liczy się przede wszystkim ich profesjonalizm.

od lewej: Zdzisław Kamiński, Andrzej Kurek

Pomysł na program, którego celem jest przybliżanie widzowi nauki we wszelkich jej aspektach, sprowadza się do dyskursu, gdzie po jednej stronie znajduje się entuzjasta wszystkiego co niesie nauka (w tej roli zawsze i nieodmiennie Andrzej Kurek), a po drugiej sceptyk (to z kolei rola Zdzisława Kamińskiego), podchodzący do zagadnienia z większym dystansem, nie oznaczającym jednak jego negowania, a raczej bardziej wyważoną ocenę tegoż (choć bywa, że Panowie nie różnią się tak bardzo w swoich poglądach i trudno ocenić, który z nich jest sceptykiem, a który entuzjastą).

Oczywiście sama dyskusja to nie wszystko, bo czymże różniłby się ów program od nagminnie serwowanych w telewizji programów typu “gadające głowy”. Autorzy programu doskonale zdają sobie sprawę, jakim medium dysponują i nie wahają się go użyć. Dlatego “Sondę” przeplatają związane z tematem danego odcinka felietony filmowe. Co ciekawe, wiele z nich – patrząc z obecnej perspektywy – to materiały reklamowe zagranicznych podmiotów (o zgrozo! kryptoreklama!!!), np. firmy Lego.

Rzecz w tym, że forma reklamy nie kontrastuje właściwie z innymi formami przekazu stosowanymi w tej samej telewizji. Jedyna różnicą jest to, że te z “Sondy” pokazują rzeczywiste osiągnięcia i wytwory nauki, a te pozostałe są jedynie “jadącą po bandzie” (i przez niezłą bandę serwowaną) propagandą sukcesu. Tak naprawdę cała socjalistyczna telewizja to jedna, wielka kryptoreklama ściemy. Być może dlatego cenzurze (która – swoją drogą – zapewne niewiele z tych zagadnień “łapała”) nic w tych programach nie zgrzyta. Brzmią im wręcz swojsko i znajomo.

Tu ciekawostka, którą podał, na założonym przez siebie portalu o “Sondzie”, jeden ze współtworzących ją redaktorów, Tomasz Pyć. Otóż redakcja “Sondy” gładko przeszła weryfikację w czasie stanu wojennego (całość tekstu tutaj):

Do pracy łaskawie wezwano mnie 4-01-1982 r. Nie przypominam sobie jednak byśmy byli w inny sposób sekowani. Nawet głupawą weryfikację dziennikarzy przechodziliśmy jakoś tak śmiesznie. Wzywali do jakiegoś pokoju, gdzie siedział red. naczelny Maciej Zimiński i kilku smutasów. Całość przebiegała tak: “aaa Sonda, no tak nie mamy pytań”, potem było szu, szu, szu i “jesteście wolni”. Nigdy nie dowiedzieliśmy się o co chodziło w całym tym cyrku, ale przypuszczaliśmy, że uważali nas za “sfiksowanych naukowców”, którzy najwyżej zrobią szkodę samym sobie.

Oprócz dyskusji i felietonów filmowych, “Sondę” buduje też muzyka, zarówno ta w czołówce (elektryzuje mnie za każdym razem, gdy ją słyszę), jak i ta stanowiąca tło owych felietonów, a czasami także dyskusji. Jest to w przeważającej ilości muzyka elektroniczna, zaś najczęstsze utwory to “Spiral” Vangelisa (ale jedynie powtarzający się, początkowy fragment) oraz sporo z twórczości Jeana Michela Jarre’a, przede wszystkim nieśmiertelne “Oxygene I” i “Oxygene IV” (grano także pozostałe z płyty “Oxygene”), a także “Equinoxe V”. Wśród wykorzystywanej muzyki jest też polski akcent, czyli utwór “Po drugiej stronie świata” Marka Bilińskiego. Muszę przyznać, że dzięki “Sondzie” muzyka elektroniczna stała się jedną z moich ulubionych.

I tu ciekawostka. Z muzyką “Sondy” związana jest długo niewyjaśniona zagadka. Otóż, o ile dało się w miarę łatwo zidentyfikować większość utworów stanowiących tło programu, to utwór będący podkładem czołówki, był nie do ustalenia. Wspomniany już tutaj Tomasz Pyć odnalazł jego oryginał w archiwach telewizji. Według informacji na pudełku, w którym go przechowywano, miał być on kompilacją pięciu następujących utworów:

• Quincy Jones – “Fat Poppadaddy”
• Teresa Bancer – “Milczenie”
• Karlheinz Stockhausen – “Etiuda”
• Otto Luening & Vladimir Ussachevsky – “Król Lear”
• Maliszewski – “Zmienność myśli”

Niestety pomimo najszczerszych chęci i rzeszy osób, które próbowały usłyszeć w podkładzie jakikolwiek fragment wyżej wymienionych utworów, nikomu z nich to się nie udało. Zresztą trudno byłoby uwierzyć, że podkład jest jakimkolwiek montażem, zbyt bowiem był spójny w swej całości. Tak się zresztą w końcu okazało. Po latach (sześciu, tyle trwały na forum “Sondy” próby rozwikłania zagadki) w końcu ktoś zlokalizował rzeczony utwór. Okazał się nim być “Visitation” autorstwa Mike’a Vickersa, a pochodzący z płyty Standard Music Library “Period/Pastoral/Solo Instruments – Moog/Dramatic”, nr katalogowy ESL 121, strona B, ścieżka nr 3 (za Wikipedią). Osobiście podejrzewam, że informacja z okładki w archiwum dotyczyła wstępnej, roboczej czołówki, która być może (a może nie) została wyemitowana w pierwszych kilku odcinkach (gdzieś natrafiłem na taką informację, niestety nie potrafię już obecnie jej zweryfikować). Po zmianie czołówki po prostu umieszczono ją w tym samym pudełku (być może nawet nagrano ją na tej samej taśmie) – to były czasy deficytu gospodarczego, każde dobro, nawet takie jak pudełko na taśmę, było na wagę złota.

Czołówkę “Sondy” charakteryzuje jeszcze jedno. Nie zmieniła się ona przez cały czas trwania programu, czyli przez 12 lat. Stała się dzięki temu jednoznaczną wizytówką programu. Ktokolwiek zobaczył lub usłyszał jej fragment od razu wiedział, że to program Kurka i Kamińskiego. Ta niezmienność byłaby nie do pomyślenia w kontekście obecnych czasów, które charakteryzują się tym, że częstokroć wymuszają zmiany dla samych zmian.

Całości “Sondy” dopełniali niezapomniani lektorzy, którzy pełnili role narratorów we wspomnianym felietonach filmowych. Moim ulubionym i wręcz nierozerwalnie związanym z Sondą (tak, że usłyszawszy jego głos zawsze miałem tylko jedno skojarzenie – “Sonda”) był Marek Gajewski (do posłuchania niżej).

Ktoś mógłby pomyśleć, że wszystkie wymienione wyżej składniki, to sprawdzony przepis na równie fascynujący program. A jednak, nikt nigdy nie powtórzył już fenomenu “Sondy”. Klucz nie leżał bowiem tylko w zastosowanych środkach, ale także w proporcjach, z jakimi należało ich w programie użyć oraz w samych prowadzących. Ich dyskusja była wciągająca. Były w niej elementy gry aktorskiej, to był po prostu spektakl. Prowadzący nie tylko rozmawiali na dany temat, oni go ilustrowali na wszelkie możliwe sposoby – sposoby, których dostarczało im takie medium jak telewizja. Jak dziś pamiętam Andrzeja Kurka rozmawiającego piszczącym głosem po zaciągnięciu się helem.

Poza tym program nie kończył się ustaleniem wspólnego punktu widzenia, to było zadanie dla widza. Dlatego “Sonda” trwała pomimo że emisja odcinka się zakończyła. Trwała po prostu w umyśle widza, często aż do następnego odcinka, a czasem jeszcze dłużej. Bywało, że na tyle długo, aby stać się motywacją do samodzielnego znalezienia odpowiedzi, do rozpoczęcia własnych poszukiwań, do zajęcia się nauką – taką jaką widziało się w Sondzie.

Jestem właśnie jednym z takich zmotywowanych ludzi, dlatego uważam, że jestem winny prowadzącym “Sondę” to osobiste wyznanie.

Panowie, część z Was została we mnie i choć mijają kolejne rocznice Waszej śmierci, dla mnie wciąż żyjecie, w moich wspomnieniach i przemyśleniach. To, że jestem teraz tu, gdzie jestem, zawdzięczam w dużej mierze Wam. Nic też nigdy nie przekona mnie, że Wasz fenomen da się powtórzyć. Byliście po prostu niepowtarzalni, byliście ucieleśnieniem wzoru E=mc2, wystarczyła Wam wasza energia, aby nie mając nic, stworzyć coś niebywale realnego i wartościowego. Niniejszy tekst to mój hołd dla Was i sposób, by Wam za to podziękować oraz by o Was pamiętano.

W artykule oparłem się na własnych wspomnieniach oraz na następujących źródłach:

• tzw. Oficjalna Strona Sondy
• forum dotyczące programu
• publikacja Adama Dolistowskiego “Ludzie telewizji. Sonda”.