Ospa prawdziwa, setki milionów jej ofiar i ostatnia z nich, Janet Parker – mijają 43 lata od eradykacji choroby

Ospa prawdziwa była jednym z największych zabójców w historii ludzkości. Od starożytności nękała Europę i Azję, wyludniła obie Ameryki. Po raz ostatni zabiła w 1978 roku w Wielkiej Brytanii, kiedy wydostała się z laboratorium. 9 grudnia 2022 minęły 43 lata od dnia, w którym WHO stwierdziła eradykację tej strasznej choroby. To jeden z największych sukcesów ludzkości.

Intensywny Program Eradykacji Ospy Prawdziwej rozpoczęto w 1966 roku. Akt stwierdzenia eradykacji tej choroby Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podpisała 9 grudnia 1979 roku i potwierdziła 8 maja 1980.

Wirus ospy prawdziwej (nie mylić z ospą wietrzną) był jednym z najbardziej śmiercionośnych zarazków w historii ludzkości. Jestem jednym z ostatnich roczników zaszczepionych przeciw wywoływanej przez niego chorobie. Szczepień tych zaniechano w 1980 roku, kiedy ospę prawdziwą uznano za eradykowaną na świecie. Jest to jedyna spośród chorób zakaźnych, którą – dzięki szczepieniom – udało się całkiem wyeliminować. Świat jest też blisko eradykacji polio, również dzięki szczepieniom.

Wedle szacunków podawanych przez WHO jeszcze w XX wieku na ospę zmarło około 300 mln ludzi. W latach 50. każdego roku na świecie zdarzało się około 50 mln przypadków ospy. W Polsce po raz ostatni ospa prawdziwa wywołała epidemię w 1963 roku we Wrocławiu. Zanotowano wówczas 99 przypadków tej choroby i trzy zgony (pisaliśmy o tym szeroko u nas na blogu).  

– W latach 80., kiedy już nie szczepiono dzieci przeciwko ospie prawdziwej, dochodziło nawet do takich sytuacji, że rodzice ciągle się domagali szczepień. Społeczeństwo akceptowało szczepienia ze względu na świeżą pamięć o ludziach, którzy chorowali, umierali, cierpieli. Niestety, jesteśmy tak skonstruowani, że gdy choroba się wycofuje, motywacja do szczepienia maleje. Tak jest właśnie dzisiaj.

– powiedziała Crazy Nauce w rewelacyjnym wywiadzie prof. Danuta Naruszewicz-Lesiuk, emerytowana specjalistka w dziedzinie epidemiologii i wakcynologii z Państwowego Zakładu Higieny.

Masowy zabójca

Ospa towarzyszyła ludzkości prawdopodobnie od początków epoki rolniczej. Najstarsze dowody na zakażenie ospą prawdziwą odkryto najprawdopodobniej u trzech mumii egipskich, w tym u faraona Ramzesa V, który zmarł w 1157 roku p.n.e. (na zdjęciu mumifikowana głowa faraona Ramzesa V zmarłego w 1157 r. p.n.e., z prawdopodobnymi śladami po ospie.)

Naukowcy sądzą, że wirus ospy prawdziwej mógł być przyczyną plagi ateńskiej w 430 roku p.n.e. (ok. 100 tys. ofiar) i zarazy Antoninów w latach 165-180 p.n.e. (ok. 5 mln ofiar). Ospa zawleczona w XVI wieku przez konkwistadorów do Nowego Świata spowodowała eksterminację rdzennych mieszkańców obu Ameryk.

W XVIII wieku choroba ta zabijała co roku blisko 400 tys. Europejczyków i była odpowiedzialna za jedną trzecią wszystkich przypadków ślepoty. Spośród zakażonych dorosłych umierało od 20 do 60 proc. Spośród dzieci – ponad 80 proc.

Ostatni naturalnie zakażony przypadek ospy wywołanej przez Variola minor, czyli mniej groźną odmianę wirusa, zdiagnozowano w październiku 1977 roku w Somalii. Dwa lata wcześniej w Bangladeszu miał miejsce ostatni naturalnie zakażony przypadek najgroźniejszej odmiany ospy, Variola major. Trzyletnia wówczas Rahima Banu przeżyła chorobę i żyje do dziś (na zdjęciu Rahima Banu chora na ospę prawdziwą w 1975 roku.).

Ospa w Birmingham

Jednak ostatnia śmierć z powodu ospy zdarzyła się jeszcze później – w 1978 roku w Europie. W Birmingham Medical School prowadzono wówczas badania nad wirusem ospy prawdziwej. Janet Parker, 40-letnia fotografka medyczna pracująca na piętrze powyżej pomieszczeń laboratorium, zachorowała na ospę (w odmianie Variola major) w sierpniu 1978 roku i miesiąc później, 11 września, zmarła. Jak do tego doszło? Nie zostało to do końca wyjaśnione. Najprawdopodobniej wirus przedostał się przez nieszczelny system wentylacji.

Na ospę zachorowała jeszcze matka Janet Parker, która jednak przeszła chorobę stosunkowo łagodnie. 5 września 1978 roku zmarł ojciec Janet Parker, który doznał zatrzymania akcji serca wskutek stresu wywołanego chorobą córki. Dzień później samobójstwo popełnił Henry Bedson, dręczony poczuciem winy kierownik wydziału mikrobiologii w Birmingham Medical School.

Po tym zdarzeniu większość laboratoriów na świecie  zniszczyło przechowywane u siebie próbki wirusa ospy. Ospę wciąż przetrzymują (przynajmniej oficjalnie) dwa referencyjne laboratoria w USA i Rosji. Co ciekawe, w 2014 roku w dawno nieużywanym magazynie należącym do amerykańskiej Agencji Żywności i Leków (FDA) znaleziono pudełko z sześcioma fiolkami z ospą prawdziwą.

Eradykacja – jak do tego doszło?

Pierwotną formę szczepień przeciwko ospie, zwaną wariolizacją, od wieków stosowano m.in. w Chinach, Indiach i Turcji. Wydzielinę ropną lekko chorych pacjentów przenoszono na zdrowych ludzi,  którzy nabywali odporności poprzez przechorowanie ospy. To jednak powodowało dość wysoką śmiertelność, choć wciąż znacząco niższą niż zakażenie podczas epidemii.

W 1796 roku Edward Jenner wykorzystał tę metodę przy wprowadzeniu szczepionki – po raz pierwszy w historii – skutecznie chroniącej przed ospą prawdziwą, w dodatku obarczonej niskim ryzykiem powikłań i zgonu. Wykorzystał w tym celu wirus ospy krowianki, zakażenie którym dawało odporność w przypadku kontaktu z ospą prawdziwą. Z pewnymi modyfikacjami szczepionka wynaleziona przez Jennera była stosowana aż do 1980 roku.

W XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku szczepienia przeciw ospie prowadzono w niektórych krajach, m.in. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Choroba nie ustępowała jednak w krajach ubogich. Jeszcze w 1967 roku zachorowało na nią, głównie w Indiach, 10-15 mln osób, a dwa miliony zmarły.

W latach 20. i 30. ogromną liczbę zachorowań notował też Związek Radziecki (ZSRR), jednak ten kryzys zakończyły masowe szczepienia przeciw ospie prowadzone w latach 50. W 1958 roku ZSRR wezwał świat do całkowitego wyeliminowania tej choroby, co doprowadziło do uruchomienia przez WHO Intensywnego Programu Eradykacji Ospy Prawdziwej.

Rozpoczęto go w 1966 roku, kiedy choroba była obecna jeszcze w ponad 30 krajach. Początkowo przeznaczono na ten cel zbyt małe kwoty (2,4 mln dol. rocznie), co nie wystarczało nawet na zakup odpowiedniej liczby szczepionek. Dopiero gdy wpłynęły większe środki, umożliwiono produkcję tanich szczepionek w krajach dotkniętych chorobą i wprowadzono proste, tanie narzędzie do szczepień – skaryfikator będący rodzajem rozdwojonej igły, można było mówić o sukcesie.

Pod koniec lat 60. i do połowy 70. szczepienia objęły miliony ludzi. W Indiach zaangażowano kilkusettysięczną armię medyków i pomocników, którzy poszukiwali ognisk choroby i masowo szczepili osoby narażone na kontakt z nią. W Jugosławii, do której w 1972 roku ospę zawleczono z Iraku, w ciągu zaledwie 10 dni zaszczepiono 18 mln ludzi, a w ciągu dwóch miesięcy opanowano epidemię. W połowie lat 70. świat był już wolny od ospy prawdziwej.

Sukces programu eradykacji ospy prawdziwej WHO ogłosiła 9 grudnia 1979 roku, a 8 maja 1980 roku potwierdziła go oficjalnie. Świat mógł wreszcie odetchnąć z ulgą. Przynajmniej w tej kwestii.

Więcej informacji:

https://www.who.int/about/bugs_drugs_smoke_chapter_1_smallpox.pdf

https://ourworldindata.org/smallpox

https://www.cdc.gov/smallpox/history/history.html

https://www.weforum.org/agenda/2020/03/a-visual-history-of-pandemics/