captcha image

A password will be e-mailed to you.

 

Czy masz wolną wolę? Fot. Patrick Marioné

Czy masz wolną wolę? Fot. Patrick Marioné

Gdy zastanawiamy się nad pytaniem, czy mamy wolną wolę, dla wielu z nas odpowiedź twierdząca wydaje się czymś oczywistym – intuicja, że kontrolujemy swoje życia towarzyszy nam przy podejmowaniu większości decyzji. Część filozofów jednak od dawna podawała w wątpliwość istnienie wolności wyboru, czego kulminacją był „standardowy argument”, prezentujący dowód w formie logicznego rozumowania na to, że klasycznie definiowana wolna wola jest pojęciem wewnętrznie sprzecznym. Nauka, poczynając od słynnych badań Benjamina Libeta, również zajęła się tym zagadnieniem, czego najciekawszym efektem okazały się eksperymenty zespołu Johna-Dylana Haynesa, które – dosłownie – bazują na czytaniu w myślach. Przyjrzyjmy się bliżej dwóm z nich.

O 7 sekund za wcześnie

W badaniu Haynesa z 2008 roku uczestniczyło czternaście osób, które umieszczane były w fMRI (funkcjonalnym rezonansie magnetycznym), umożliwiającym obserwację zmian w aktywności mózgu. Zadanie badanych polegało na podjęciu prostej decyzji: wyborze pomiędzy naciśnięciem prawego, bądź lewego przycisku i zrealizowaniu swojego zamiaru. Dodatkowym obowiązkiem uczestników było wpatrywanie się w wyświetlany przed ich twarzami ekran. Na ekranie tym w losowej kolejności prezentowano litery (każda z nich pozostawała widoczna przez pół sekundy), a badani mieli zapamiętać, która litera była widoczna w momencie, gdy podjęli świadomą decyzję o naciśnięciu jednego z dwóch przycisków.

Okazało się, że rejestrowana za pomocą fMRI aktywność neuronów związanych z decyzją była widoczna nawet siedem sekund przed świadomym wyborem pomiędzy przyciskami. Naukowcy wiedzieli kiedy ten świadomy wybór następował dzięki informacji o zapamiętanej literze, którą badani widzieli w momencie podjęcia decyzji. Nie to jednak było najważniejszym osiągnięciem eksperymentu.

Dzięki specjalnej metodzie, nazywanej wielowariantowym rozpoznawaniem wzorców, okazało się, że po pewnej liczbie powtórzeń procedury dało się odgadnąć, który przycisk nacisną badani zanim ci uświadomią sobie swoją własną decyzję. Przewidywanie było możliwe już w momencie pojawienia się w ich mózgach aktywności neuronalnej – a zatem wspomniane siedem sekund przed świadomym wyborem. Wynika z tego, że decyzje nie są efektem świadomości, a nieświadomej aktywności mózgu. Świadomość w pewnym sensie zostaje „poinformowana” o efekcie nieświadomych procesów, nie ma jednak dostępu do algorytmu decyzyjnego, więc wydaje jej się, że to ona jest autorem wyboru. Mówiąc bardziej dosadnie – wygląda na to, że wolna wola nie istnieje.

Schemat przebiegu eksperymentu. Rys. Soon, C. S., He, A. H., Bode, S., Haynes, J.-D. (2013). Predicting free choices for abstract intentions. PNAS, 110(15), 6217-6222. DOI: 10.1073/pnas.1212218110.

Schemat przebiegu eksperymentu. Rys. Soon, C. S., He, A. H., Bode, S., Haynes, J.-D. (2013). Predicting free choices for abstract intentions. PNAS, 110(15), 6217-6222. DOI: 10.1073/pnas.1212218110.

No i gdzie ten wolny wybór?

Opisany eksperyment to bardzo silny argument, dyskusja jednak nie wygasła. Niektórzy twierdzą na przykład, że decyzja o wciśnięciu któregoś z guzików jest zbyt prosta i być może sytuacja wyglądałaby inaczej, gdybyśmy mieli do czynienia z bardziej złożonymi i abstrakcyjnymi wyborami – decyzja obarczona jakimiś konsekwencjami lepiej odzwierciedlałaby codzienne sytuacje. By to sprawdzić, w 2013 roku zespół Haynesa zaproponował bardziej złożony paradygmat, w którym uczestniczyło siedemnaście osób. Badani mieli wpatrywać się w monitor, na którym wyświetlane było pięć cyfr (cztery po bokach, jedna na środku) oraz jedna litera. Każdy ekran z cyframi i literami pojawiał się na sekundę, po czym zastępowano go kolejnym.

Głównym zadaniem uczestników było podjęcie abstrakcyjnej decyzji dotyczącej operacji matematycznej, którą chcieli wykonać – dodawania lub odejmowania – a następnie wykonanie jej na dwóch kolejno wyświetlanych na środku ekranu cyfrach. Dodatkowo, badani mieli zapamiętać, którą literę widzieli w momencie podjęcia decyzji – dzięki temu zespół naukowców mógł określić czas świadomego wyboru z dokładnością jednej sekundy (co wynikało z sekundowego interwału pomiędzy kolejnymi ekranami). Ostatnim zadaniem było wskazanie właściwego wyniku poprzez naciśnięcie przycisku odpowiadającego jednej z czterech cyfr wyświetlanych po bokach ostatniego ekranu.

Wyniki były równie zaskakujące jak w poprzednim badaniu. Okazało się, że cztery sekundy przed momentem świadomego podjęcia decyzji naukowcy mogli przewidzieć, którą operację matematyczną wybiorą badani – gdy ci nie zdawali sobie jeszcze z tego sprawy. Tym razem więc za pomocą obserwacji aktywności neuronalnej rozszyfrowano abstrakcyjną, bardziej złożoną decyzję badanych zanim ci uświadomili ją sobie. Skoro decyzja była już wtedy przetwarzana przez mózg, to i tym razem trudno jest mówić tu o wolnej woli.

Skaner woli na lotnisku?

Eksperymenty Haynesa mają jednak wadę, w postaci zakresu trafności przewidywania decyzji, który w obu wynosi 60%. Wprawdzie przy ilości przeprowadzonych przez badaczy prób wynik ten jest statystycznie istotny (oraz taki sam w różnych eksperymentach, co sugeruje, że nie mamy tu do czynienia ze zbiegiem okoliczności), pozostaje jednak pytanie, czemu jest tak mały. Autorzy odpowiadają, że to efekt niedoskonałości technologicznej sprzętu i że z czasem trafność przewidywań wzrośnie.

Trzeba im przyznać rację, że istnieją przesłanki za taką tezą – na przykład w jednym z eksperymentów nad dodawaniem i odejmowaniem (przeprowadzonym przez ten sam zespół) uzyskano trafność dochodzącą do 70%. Istnieją też eksperymenty (autorstwa Ithzaka Frieda), w których trafność przewidywań wyniosła 99%, bazują one jednak na znacznie odmiennym paradygmacie badawczym niż ten Haynesa. Pozostaje nam poczekać na dalsze badania. Być może z czasem trafność odczytywania myśli i intencji wzrośnie do 100%, a na lotniskach będziemy spotykać bramki skanujące nasze mózgi w poszukiwaniu, na przykład, chęci porwania samolotu.

 

Do poczytania:

Fried, I., Mukamel, R., Kreiman, G. (2011). Internally generated preactivation of single neurons in human medial frontal cortex predicts volition. Neuron, 69(3), 548–562. DOI: 10.1016/j.neuron.2010.11.045.

Soon,C. S., Brass, M., Heinze, H.-J., Haynes, J.-D. (2008). Uncounscious Determinants of Free Decisions in the Human Brain. Nature Neuroscience, 11, 543-545. DOI:10.1038/nn.2112.

Soon, C. S., He, A. H., Bode, S., Haynes, J.-D. (2013). Predicting free choices for abstract intentions. PNAS, 110(15), 6217-6222. DOI: 10.1073/pnas.1212218110.

 

 

Nie ma więcej wpisów